Η ψυχή του κρητικού μέσα από ένα ιδιαίτερο φιλότιμο!

Η παρορμητική τάση του Κρητικού, να πολεμά κάθε εχθρό του έθνους, η φιλοξενία και το φιλότιμο, δεν προέκυψαν τυχαία.
Είναι νοοτροπίες που πηγάζουν από την αρχαιότητα.
Μάλιστα κάποια από αυτά είχαν θεσπισθεί και με τους νόμους της εποχής τότε, όπως ηταν τα κοκολόγια.

Ο Κρητικός δεν πίστεψε στα λεφτά, ούτε στα αντικείμενα και στα υλικά αγαθά.
Πίστεψε όμως σε κάποιες αρετές, όπως στο φιλότιμο, στην ειλικρίνεια, στην λεβεντιά, στον πατριωτισμό, τη δύναμη της παλικαριάς, στο μερακλίκι, στον σεβασμό, στη δύναμη του «λόγου τιμής», δηλαδή στην ντομπροσύνη.
Και δεν μιλάμε για όλους γενικώς τους Κρητικούς, σίγουρα όμως για μια μεγάλη πλειοψηφία!
Ο Κρητικός δεν υπήρξε ποτέ σκλάβος του χρήματος, και δεν υπήρχε Ελληνισμός που να κινδυνεύει, και να μην είναι και Κρητικός μέσα να βοηθήσει εθελοντικά!
Αυτό τουλάχιστον, πιστεύω ότι μπορεί να γίνει ακόμα και σήμερα!

Στην αρχαιότητα οι πολεμιστές της Κρήτης είχαν διαπρέψει, και οι Κρήτες τοξότες ήταν οι καλύτεροι.
Σαν μισθοφόροι, πάλι ήταν περιζήτητοι από τους ευρωπαίους και τους Ασιάτες.
Ο Κρητικός λαός, από την Μινωική εποχή είχε αυτήν την ιδιαιτερότητα και την παρορμητική τάση, να πολεμά τον ξένο εχθρό.
Πηγαίνει και μόνος του αν χρειαστεί, σαν εθελοντής, όπως πήγε στην Μακεδονία στην Βόρειο Ήπειρο κλπ.
Αυτό το μεγαλείο ψυχής δεν το είδαμε μόνο στην υπεράσπιση άλλων Ελλήνων πατριωτών.
Το είδαμε και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, που επρόκειτο απλώς για άπορους και αδύναμους συνανθρώπους.
Η τάση του Κρητικού για στήριξη των πολύ φτωχών
στρωμάτων, είχε περάσει κι αυτή, από γενιά σε γενιά.
Ας θυμηθούμε κάποιες τέτοιες περιπτώσεις.

«Για τη ψυχή του Μακαρίτη»!

Σε πολλά χωριά της Κρήτης, είχαν το έθιμο, πες τη συνήθεια, όταν έβγαζαν κάποια αγροτική παραγωγή, όπως πατάτες, να γεμίζουν στο τέλος ένα καλάθι, και να το αδειάζουν στη μέση στο χωράφι, και να φεύγουν.
Εγώ τα έβλεπα αυτά με τα μάτια μου κάποτε.
Γιατί όμως το έκαναν αυτό;
Όταν ρώτησα τον πατέρα μου, θυμάμαι, γιατί άδειασε το καλάθι στην αυλακιά, μου είπε:
-Παιδί μου, η σοδειά μας οφέτος πήγε πολύ καλά, δόξα τω Θεώ!
Ε δεν είναι κακό, να αφήσουμε και μερικές πατάτες, και να πούμε «για την ψυχή του Μακαρίτη» που μας έδωσε το χωράφι, χωρίς εμείς να κοπιάσουμε!
Ασχέτως πως αυτό εδώ το χωράφι, μας το άφησε ο παππούς σου.
Δεν μπορούσε να το πουλήσει και να φάει τα λεφτά;
Εμείς όμως τον ευχαριστούμε που μας το χάρισε!

• Μα μπαμπά, και ποιος θα έρθει επαέ εδά (εδώ τωρα) να πάρει τις πατάτες;
• Εμείς παιδί μου τις αφήνουμε εδώ, και θα περάσει κάποια στιγμή ο φτωχός και θα τις πάρει!
  -Και που ξέρουμε αν είναι φτωχός αυτός που θα τις πάρει;
• Εμάς δεν μας νοιάζει αν τις πάρει φτωχός ή πλούσιος, ας τις πάρει όποιος να ‘ναι! Φτάνει να τις πάρει και να κάνει ένα συγχωρεμό!
  Και να είσαι σίγουρος, πως αυτοί που θα τις πάρουν, θα συγχωρέσουν κιόλας!
  Είναι όπως και τα κόλλυβα, τα προσφέρουμε κι αυτά, για να συγχωρέσουν τη ψυχή του Μακαρίτη.
  Ύστερα, όλοι στο χωριό μας ξέρουνε το έθιμο μας αυτό, κι αν θέλουν τις παίρνουν, αν θέλουν τις αφήνουν για τον φτωχότερο που θα περάσει» !
  Μεγάλη εντύπωση μου έκανε τότε σαν δεκάχρονο παιδί όλο αυτό το σκηνικό, άλλα όμως μου άρεσε κιόλας!
  Μου άρεσε που είχα ένα τέτοιο φιλότιμο πατέρα, μου άρεσε επίσης, που όταν πηγαίναμε ξανα στο συγκεκριμένο χωράφι, οι πατάτες δεν υπήρχαν!
  Αρα, σκεφτόμουν, είχε δίκιο ό πατέρας μου!
  Το ίδιο περίπου έκαναν οι παλιοί, και όταν μάζευαν ντομάτες. Άφηναν δύο τρία κιλά στη μέση στο περιβόλι, ή κοντά στην άκρη του δρόμου για να τις βλέπουν οι περαστικοί.
  Στο αλώνι άφηναν ένα σακούλι σιτάρι ή όσπρια!
  Στη μέση του αλωνιού θα άφηναν ένα πιάτο κουκιά, ή φακή, φασόλες κλπ.
  Ήξεραν μια χαρά οι φτωχοί περαστικοί, πως αυτά τους ανήκουν!
  Δεν έκαναν μόνο αυτό οι παλιοί, όταν πήγαιναν τα προϊόντα στο σπίτι, όλο και κάτι από αυτά, μοίραζαν δεξιά κι αριστερά!

«Να φάει και το πουλάκι»!

Στα ίδια πλαίσια ήταν και τα κοκολόγια κάποτε.
Οι αγρότες άφηναν επίτηδες λίγες ελιές επάνω στο δένδρο, ή χαρούπια, για να πέσουν, και να περάσει πάλι ο φτωχός να τις μαζέψει!
Πολλές φορές ο καλός αγρότης, άφηνε επίτηδες κάποιες ελιές στην κορυφή στα δένδρα!
Μάλιστα μάλωνε τη γυναίκα του ή το παιδί του, που συνέχεια το ξεχνούσαν, όταν με την μακριά ντέμπλα, ήθελαν να ρίξουν και τις τελευταίες ελιές!
«Ε άσε δα και μερικές απάνω, να φάει και το πουλάκι»!
Μια πολύ συνηθισμένη τακτική, που εμείς οι πιο παλιοί είχαμε χιλιακούσει από τους γονείς μας!
Στο αμπέλι του επίσης ο αμπελουργός, θα αφήσει επίτηδες λίγα καμπανάρια, που ούτως ή άλλως είναι άγουρα ακόμα.
Κάποια στιγμή θα περάσει ο φτωχός, ή ένας περαστικός, ή πεινασμένος οδοιπόρος, θα τα κόψει, για να τα πάει στο σπίτι του.
Μπορεί αν είναι πολλά.
Ο φτωχός θα τα πατήσει να βγάλει και το κρασί του!
Κάποια φτωχή μάνα θα κόψει τα καμπανάρια για να φάνε τα παιδιά της, ή θα τα πατήσει κι αυτή, γθα να βγάλει μούστο να κάμει μουσταλευριά ή πετιμέζι.
Πάλι για να φάνε τα παιδιά της.

Η «καλή χέρα»!

Δεν ήταν λίγες οι φορές, που στις δύσκολες εποχές, υπήρχαν πολύ φτωχοί στα χωριά, που δεν είχαν «να πασχάσουν»!
Κι όταν λέμε «πασχάσουν» εννοούμε να περάσουν ανήμερα των μεγάλων εορτών, Χριστούγεννα, Πάσχα, και της Παναγίας.
Όμως αυτό το γνώριζε το χωριό, και ο κάθε σοβαρός νοικοκύρης, θα το συζητήσει με τη γυναίκα του.
«Μωρέ σκέφτομαι και ‘κειουσες εκ’ αοπέρα..
Ετόσανα κοπέλια, ήντα θα τα ταίσει κοντό αύριο η δόλια η μάνα τους…
Πάλι θα πάρει ο κύρης τως κιαμμιά κοιλιά από το κασάπη, να τα ξεγελάσει πάλι…
Δεν έχει κάνει ο έρμος ένα μεροκάματο ούλο το μήνα!
Κι αυτή η γυναίκα του, πάει ολιόκουτση, που να δουλέψει;
Σκέφτομαι να τώσε πεψω με το κοπέλι ένα μερό…
Ήντα λες και συ γυναίκα»;
Και «ο μερός» (μερί) του αρνιού, μπορεί να είναι ένας, μπορεί όμως και πιο πολλοί τελικά στο σπίτι του φτωχού!
Κι αυτό, γιατί σίγουρα θα τους έχουν σκεφτεί κι άλλοι συγχωριανοί!
Όχι μόνο έστελναν μερίδες με κρέας, άλλα και τσουρέκια, κουραμπιέδες, ψωμιά, ακόμα και κρασί!
Έτσι στο τέλος, ο φτωχός, θα είχε πιο πολλά αγαθά στο τραπέζι του, ακόμα παρά από αυτούς τους ίδιους!

«Η κλεψά και το κλειδί στο κόκκαλο»!

Πολλές φορές, ένας νέος που αγαπούσε μια κοπελιά, δεν του τη δίδανε.
Δεν του τη δίδανε γιατί την έκλεψε, την πήρε με το έτσι θέλω, άρα δε δικαιούται και τίποτα!
Εκείνος μη έχοντας τι να κάνει, τη κλέβει!
Ξέρει όμως και τι συνέπειες τον περιμένουν!
Την πάει όμως στην εκκλησία, και την στεφανώνεται!
Οι γονείς της κοπέλας, αρνούνται να δώσουν την συγκατάθεση τους, ούτε όμως και του ίδιου του γαμπρού!
Από πουθενά λοιπόν στήριξη το νέο ζευγάρι!
Το ίδιο κι αν είναι πολύ φτωχός ο γαμπρός, που δε έχει καν ένα «κλειδί στο κοκκαλο», δηλαδή τα κλειδιά ενός σπιτιού!
Αυτή είναι μια παλιά χαρακτηριστική φράση.
Την ώρα όμως του γάμου, κάποια γριά, θα εμφανιστεί, και θα πάρει πάνω της την ευθύνη, και θα φωνάξει δυνατά:
«Ήντα ξανοίγετε (κοιτάτε) μωρέ ούλοι σας!
Φέρετε μου μια βούργια, και ρίξετε μέσα ότι έχετε, να ξεκινήσει το ζευγάρι το δικό του σπιτικό!
Και μη λυπάστε τα λεφτά!
Δε θέλει το ζευγάρι κατσαρολικά; Δε θέλει έπιπλα και ούλη τη σπιτομπασαρία;
Εξεχάσετε μωρέ πόσοι από σας εκλεφτήκετε αλλότες, και οι γονέοι σας δε σας εδώκανε θρουλί ;
Και συ Στελιανέ, δώσε τους το σπιτάκι σου εκειάοπέρα στο καλύβι που είναι αδειανό.
Πρέπει να μένουνε εκειά ένα διάστημα τα κοπέλια, μέχρι να ανεπχιάσουνε κι αυτά, και να κάνουνε δική τως καταδιά»!
Στο τέλος παρέδιδε η γριά τη βούργια γεμάτη με λεφτά, που μπορεί να μην έφταναν να πάρουν δικό τους σπίτι, όμως για τα κατσαρολικά τα έπιπλα , ένα γάιδαρο και μιαν αίγα, μια χαρά έφταναν!

«Οι θεοί να μας – ε βοηθούνε, παλιοί και νέοι»!

Οι παλιοί (Γαλιανοί) είχαν μια συνήθεια, μετά από μια κοπιαστική εργασία , όπου χρειάστηκαν εργάτες, στο τέλος σαν τελείωνε η δουλειά, και μαζευόταν η σοδειά, έπρεπε κάνουν σε όλους ένα καλό τραπέζι στη εξοχή!
Το τραπέζι θα ήταν σίγουρα με κρέας γιαχνί με πατάτες, είτε κουνέλι τηγανητό με πατάτες, ή στιφάδο, μπορεί και κοτόπουλο.
Το έκαναν πάντα στην εξοχή, όπως εξάλλου και το παλιό ζεύκι.
Κι αυτό επίσης πηγάζει από την αρχαιότητα.
Στην ουσία ήταν μια «ευχή στον θεό Ζευ», τον Δία δηλαδή, και ήταν μια προσφορά προς τους Θεούς.
Ήταν αν θες ένα ευχαριστώ, που πήγαν όλα καλά.
Το αφεντικό που τέλειωνε με το θέρος ή το τρύγος, το λιομάζωμα στο τέλος θα κάνει το τραπέζι αυτο, κι αυτός σάν ένα ευχαριστώ προς τους Θεούς που πήγε καλά και η φετινή σοδειά, άλλα και για να ευχαριστήσει τους εργάτες του!
Ακόμα θυμάμαι απλωμένες κάτω στο χώμα τις μπλε σκούρες ριγέ πετσέτες με τα φαγητά επάνω.
Θυμάμαι όμως και το αφεντικό να λέει στο τσούγκρισμα του κόκκινου κρασιού, και την εξής ευχή:
«Οι θεοί να μας ε ξεμιστεύγουνε, παλιοί και νέοι!
Γειά στα χέρια σας κοπέλια, άντρες γυναίκες και κοπελιές»!
Φυσικά οι εργάτες απαντούσαν με το γνωστό «καλά διάφορα στσοι κόπους σας αφεντικό, και του χρόνου με το καλό»!
Δεν έκαναν μόνο το ζεύκι αυτό στο θέρος, ή στα αμπελοσκάματα.
Πήγαιναν επίσης φαγητό και στους φαμπρικάρηδες, όταν τελείωνε το άλεσμα με τις ελιές.
Το ίδιο γινόταν και στην Αλωνιστική μηχανή όταν τελείνεωη σειρά τους.
Πάλι το αφεντικό τους φώναζε
«Ελάστε κοπέλια , να πιούμε ένα κρασί»!
Ποτέ δεν έλεγαν “ελάτε να φάμε”, από μετριοφροσύνη ότι τους προσφέρουν κάτι απλό, έλεγαν το κλασσικό,
«να πιούμε ένα κρασί»!

«Υπέρ υγείας»!

Το ίδιο έκαναν και οι βοσκοί στην Κρήτη από παράδοση.
Στην γιορτή τους, μαζί με τη γιορτή κάποιου Πολιούχου Αγίου του χωριού έκαναν το λεγόμενο τάμα!
Ακόμα σε άλλα θρησκευτικά πανηγύρια σε εξωκλήσια, έκαναν τάματα με αρτοκλασίες, οπου έβραζαν ένα αρνί ή χάριζαν κάποια δένδρα στην εκκλησία, υπέρ υγείας των μελών της οικογένειας, άλλα και φυσικά του κοπαδιού ! Έσφαζαν μια αίγα ή πρόβατο, και μοίραζαν βραστό κρέας και κομμάτια άρτου στο εκκλησίασμα μετά την Θεία Λειτουργία.
Και αυτά όλα ήταν προσφορές, για να ευχαριστήσουν τον Θεό, ή τον Προστάτη Άγιο τους.
.

«Οι φτωχοι έχουν το ελεύθερο»!

Όταν σε ένα χωριό υπήρχε μια πολύ φτωχιά μάνα, που αδυνατούσε να ταίσει το παιδί της, ή ένας γέρος ανήμπορος ή μια γριά που το μόνο που είχε, είναι «το νερό στο σταμνί», οι συγχωριανοί έπρεπε να τους βοηθήσουν!
Και πως θα γινόταν αυτό;
Οι προύχοντες του χωριό, ο παπάς, ο πρόεδρος, ο γραμματικός και κάποιοι άλλοι, θα συζητήσουν το θέμα στο καφενείο, για να καταλήξουν στο τέλος στο πιο σωστό συμπέρασμα!
Η “επιτροπή” αυτή “αλληλεγγύης”, θα δώσει το ελεύθερο να μπαίνει ο φτωχός ελεύθερα στα χωράφια τους, στους κήπους στα αμπέλια και στα μποστάνια όλου του χωριού!
Τους επέτρεπαν να κόβουν, και να μαζεύουν ελεύθερα ότι θέλουν κι από όπου θέλουν!
Στην περίπτωση αυτή, η κλεψιά δεν θεωρείτο αμαρτία, αλλά έργον θεάρεστον!

«Ο λόγος ήταν συμβόλαιο»!

Οι αρχαίοι ορκιζόταν με το «Νη μα Δι» που σήμαινε «Μα τον Δία», που το λέμε ακόμα και σήμερα!
«Νή Δί’, ὦ Καλλία, τελέως ἡμᾱς ἑστιᾷς.»
= «Μα τον Δία, πολύ ωραία μας φιλοξενείς»! Αργότερα το «μα το Δία», έγινε «μα το Θεό»!
Στη Μεσαρά ο όρκος στην εικόνα του Αγίου Φανουρίου ήταν απαραβίαστος. Γνώριζε ο οποιοσδήποτε πως αν κάποιος κρητικός ορκιζόταν στην εικόνα του Αγίου Φανουρίου,τότε εκατό τοις εκατό έλεγε την αλήθεια.
Εξίσου με τον όρκο ήταν και ο «λόγος»!
Οι Κρητικοί τον λόγο σαν υπόσχεση, ή σαν συμφωνία, ήταν κάτι σαν «συμβόλαιο»!
Ήταν δηλαδή σαν μια νοητή γραπτή συμφωνία δύο ανθρώπων, που μάλιστα υπήρχε «με την υπογραφή του Θεού από κάτω», όπου αυτή έμπαινε νοερά!
Ο νέος «έδινε λόγο» στον πεθερό του στον αρραβώνα πως στο τέλος θα παντρευτεί τη κοπελιά.
Κι αυτοί από τη δική τους πλευρά, του την είδαν πλέον σαν δική του!
Δηλαδή, ήδη την κόρη τους την θεωρούσαν γυναίκα του!
Ήξεραν, πως ένας τέτοιος λόγος ήταν πάντα συμβόλαιο!
Το Μεσογειακό ταπεραμέντο του Κρητικού, τον θέλει «έξω καρδιά», άνθρωπο του γλεντιού του χορού και του καλού φαγητού.
Ήξερε όμως και στην εργασία, είτε σαν εργάτης, είτε σαν αφεντικό, πως να ευχαριστήσει τον άλλο!
Στο καφενείο ο κρητικός έπρεπε να δείξει το φιλότιμο του με όποιο τρόπο μπορούσε. Κερνούσε εκτός από εκείνους που κερνούσαν κι εκείνον, κερνούσε τους ξένους που έμπαιναν στο μαγαζί και Βας ήταν εντελώς άγνωστοι!
Κερνούσε γενικά όταν είχε ευτυχία, είτε επιτυχία στη σοδειά του, ή όταν το παιδί του είχε καλή σταδιοδρομία, κλπ.
Κάθε ξένο μουσαφίρη στο χωριό γνωστό ή άγνωστο, τον έβλεπε σαν δικό του, και η νοικοκυρά ή ο νοικοκύρης του σπιτιού, έπρεπε να τον εξυπηρετήσει πρόθυμα!
Έστω και ένα ζητιάνο, θα τον κεράσουν στο σπίτι, μπορεί να του κάνουν τραπέζι, μπορεί ακόμα και να του προσφέρει ύπνο!

«Η φιλοξενία δεν έχει φυλή»

Δεν είναι λίγες οι φορές που κρητικοί έχουν περιθάλψει Ιταλούς, Γερμανούς κλπ, και τους έχουν προσφέρει μάλιστα κρυφά, σπουδαία φροντίδα και φιλοξενία!
Μου ήρθε στο μυαλό μια περίπτωση, με τους φαντάρους της επιστράτευσης κάποτε στο χωριό μου τη Γαλιά.
Ένα βράδυ γκρεμίστηκε και χτύπησε σοβαρά κάποιος από αυτούς τους φαντάρους της επιστράτευσης, και ήρθε νύχτα στο χωριό μέσα, για να ζητήσει βοήθεια.
Το σπίτι που χτύπησε τη πόρτα, ήταν του Μακαρίτη του Σήφη, του αγροφύλακα.
Ο Σήφης του άνοιξε, και τον ρώτησε τι θέλει.
-Χτύπησα πολύ, πονάω και χρειάζομαι μια βοήθεια. Του απαντά ο Σήψης.
-Εσύ από την προφορά σου θα πρέπει να είσαι Τούρκος;
-Ναι! Του απαντάει ο χτυπημένος.
-Πέρνα μέσα, του λέει ο αγροφύλακας ο Σίφης.
Του έβαλε ιώδιο, έδεσε τις πληγές του, και του έδωσε και κάποιο παυσίπονο, και ηρέμησε ο άνθρωπος.
Του έβαλε στη συνέχεια να φάει και του έστρωσε μάλιστα στην ταράτσα να κοιμηθεί.
Το πρωί ο Τούρκος που υπηρετούσε στον ελληνικό στρατό, τον ευχαρίστησε και έφυγε. Μετά από αυτή την άμεση βοήθεια, του δόθηκε και άδεια λίγες μέρες να πάει στο σπίτι του.
Όμως κάτι τέτοια ταιριάζουν ιδιαίτερα στον χαραχτήρα του Κρητικού!

Κείμενο – Γ’ φωτογραφία: Γεωργιος Χουστουλακης