Το παλιό μας το δραπάνι!

Ένα σπουδαίο εργαλείο του αγρότη, ήταν το δρεπάνι ή δραπάνι ή δρέπανο, για να θερίζει τα σιτηρά του, τα χόρτα, τους σανούς του κλπ.

Μπορούμε να πούμε με σιγουριά, πως δεν είναι τωρινό εργαλείο, διότι υπάρχει από την αρχαιότητα!
Μην το μπερδεύουμε μόνο με το “δράπανο”, που είναι το ηλεκτρικό τρυπάνι.

Έχουν βρεθεί αρχαιολογικά ευρήματα δραπανιών, ήδη από την παρωτολιθική εποχή, στην Μέση Ανατολή.

Τα πρώτα δραπάνια είχαν χερούλια από ξύλο ή από κέρατο ζώου, και οι λεπίδες τους ήταν από πυριτόλιθο.
Τα σφήνωναν στο ξυλο ή στο κέρατο με κόλλα από μια ειδική ρητίνη.

Αργότερα στην εποχή του χαλκού, τα δρεπάνια ήταν πλέον χάλκινα.

Έχουμε περίπου τέσσερα είδη δρεπανών, αυτά που είναι τύπου κοσάς, και έχουν τριγωνικό σχήμα μπροστά το μέταλλο.

Είναι επίσης οι σβανάδες, που έχουν δόντια, όπως το κοινώς πριόνι, που στη Κρήτη το λέγαμε “σάρακα”, και το τσαπράζι.
Έχουμε το κοινό πριόνι τύπου “λελέκι”, που τον τύπο αυτό χρησιμοποιούσαμε και στην Κρήτη.

Έχουμε και το κοινό δραπάνι, που είναι πιο μικρό, και πιο κυρτό, όπως αυτά που χρησιμοποιούσαν στα βαλκανικά κράτη και τη Ρωσία.

Το δρεπάνι σαν σύμβολο της αγροτιάς, και το σφυρί σαν σύμβολο εργατιάς, είχαν επικρατήσει σαν σύμβολα του κουμουνισμού.

Όμως έχουμε πολλά άλλα είδη δραπανιών, που αλλά είναι οδοντωτά, άλλα όχι, άλλα πιο λεπτά από τα άλλα, η πιο γυρτά, άλλα έχουν μακρύ κι άλλα πιο κοντό χέρι.

Τα κρητικά δραπάνια

Θα σταθούμε στα δραπάνια της Κρήτης, που δεν είναι τόσο μικρά όσο των Βαλκανίων.

Για ένας είναι γνώριμα, γιατί έχουν πιο μακριά και λεπτή λαβή, περίπου 40 εκατοστά, και πιο μεγάλο άνοιγμα, περίπου τριάντα, όμως δεν είναι πολύ γαμψά, όσο τα ξένα.

Βέβαια έχουμε και εδώ διαφορές, περίπου των δέκα εκατοστών, από δραπάνι σε δραπάνι, καθώς και στο πλάτος της λάμας, ή ακόμα και στην καμπυλότητα τους .

Παλιά, όμως, οι αγρότες της Κρήτης, έδιναν μεγάλη σημασία στην λεπτομέρεια, και έτσι σε κάθε σπίτι μπορεί να υπήρχαν και πάνω από πέντε δραπάνια!

Μάλιστα υπήρχαν και δραπάνια μικρά, ειδικά για παιδιά!
Υπήρχε λοιπόν δραπάνι για κάθε τύπο, που να είναι κατάλληλο και να τον διευκολύνει.

Ανάλογα επίσης το δημητριακό που επρόκειτο να θερίσουν, θα χρησιμοποιούσαν το ανάλογο δραπάνι. Αν ας πούμε ήταν ταγή, που είναι κοντή και πιο αραιή από το σιτάρι, κατάλληλο δραπάνι θα ήταν ένα με μακρύ χέρι και μικρότερη λάμα.

Αν η ταγή ήταν πολύ κοντή, κατάλληλο δραπάνι,θα ήταν ένα με λοξή λάμα προς τα κάτω, που να μπορεί να το κόβει την ταγή από τον πάτο!

Αν όμως ήταν σιτάρι πυκνό, εκεί ήθελε το δραπάνι μεσαίου η μεγάλου τύπου, με μεγάλο άνοιγμα.

Εκεί αγκάλιαζαν μια μεγάλη ποσότητα, και έδιναν δυνατές δραπανιές, έκοβαν μιαν ολόκληρη “αγκαλιά”, και την άφηναν επιτόπου χάμω.

Σε άλλα δραπάνια, η λάμα τους είχε διαφορετικές μοίρες, για να βολεύει καλύτερα στο κόψιμο.

Έτσι κάθε “χέρι”, είχε συνηθίσει και έναν συγκεκριμένο “τύπο” δραπανιού, και ποτέ ο χειριστής του δεν το άλλαζε!

Οι γονείς μας κάποτε, μας έκαναν “μαθήματα”, επάνω στα δραπάνια, για να μπορούμε και εμείς να βρούμε τον δικό μας τύπο που μας ταιριάζει.

Το δραπάνι έπρεπε να είναι από το πρωί καλά ακονισμένο, γιατί αν είχε “στομώσει”, δεν θα έκοβε, και θα ταλαιπωρούσε πολύ τον εργάτη!

Τα ακόνιζαν το πρωί με ειδική λίμα, ή με ακονόπετρα.
Καμιά φορά στο χωράφι, αν δεν είχαν ακονιστήρια, έβρισκαν μια πέτρα της θάλασσας, ή τα ακόνιζαν, τρίβοντας τις λάμες μεταξύ τους σε δύο δραπάνια, όπως καμιά φορά κάνουμε και στα μαχαίρια.

Φρόντιζαν το ξύλινο χερούλι να είναι καλά στερεωμένο, και να μην κουνάει καθόλου.

Στην ουσία το κοπανούσαν με σφυρί ή πέτρα στο πίσω μέρος της κοινής λαβής, έτσι ο γάντζος που είναι καρφωμένος να χωθεί πιο μέσα στο ξύλο, ώστε να μην κουνιέται καθόλου.

Διάφορες φράσεις για δραπάνια.

Είχε επικρατήσει η φράση “δεν έπαιξα δραπανιά οφέτος”, που σημαίνει, πως δεν μου πήγε καθόλου καλά η παραγωγή.

Επίσης “το αμάτι φοβήθηκε το δραπάνι, μα το χέρι όχι”!
Μια συνήθεια των εργατών, ήταν να φτύνουν πότε πότε το χερούλι του δραπανιού
Γιατί το έκαναν όμως;

Για μένα που τα έζησα όλα αυτά, το έκαναν για δύο λόγους οι εργάτες.

Πρώτον, γιατί τα δευτερόλεπτα που σταματούσαν να φτύσουν το χερούλι, παράλληλα έπαιρναν και μια ανάσα, και ίσωναν λίγο το κορμί τους να μην καμπουριάζει.

Όμως επειδή γλύστραγε από το χέρι το ξύλινο χερούλι, γιατί ήταν πολύ λείο, το σάλιο, που ήταν σαν κόλλα, μιλούσε στο χέρι, και δεν γλύστραγε!

Μετά από δέκα λεπτά, πάλι το ίδιο!
Ελέγανε καμιά φορά οι παλιοί:
“Ζόρε θέλει το πριγιόνι,
κι’ απου το βαστά να δρώνει!
Ζόρε θέλει το δραπάνι
κι απου το βαστά να κλ@νει…”!

Κείμενο – φωτογραφίες:
Γεωργιος Χουστουλακης